Τα "μάτια" τα δικά σου, τα "μάτια" τα δικά μου


photo by G. Kossieris

Τι θα δείτε στο άρθρο

Ξεκινώντας ο εγκέφαλος να διανύει μερικούς μήνες ζωής και συνεχίζοντας σε όλη τη διάρκειά της, μας παρέχει την θαυμάσια ικανότητα να χτίζουμε την αντίληψη για τον εαυτό μας και τον κόσμο γύρω μας, μέσα στην ίδια την πραγματικότητα. 

Ανατρέχουμε στις μικρές ηλικίες του ανθρώπου για να αναδείξουμε τι είναι πιο λειτουργικό στη φύση των σχέσεών μας από τη μία και από την άλλη, σύμφωνα με αυτό, να πάρουμε ιδέες για την ενήλικη ζωή μας. 

Ποια είναι όμως μερικά στοιχεία που μας βοηθούν να κατασκευάζουμε μια θετική εικόνα και ποια μερικά εμπόδια που όλοι καλούμαστε να υπερβούμε;

Παρούσα η παγίδα των εύκολων λύσεων και εξαγωγής συνοπτικών συμπερασμάτων. 

Γιατί η ομαδική ψυχοθεραπεία μπορεί να αποτελέσει ένα καλό εργαλείο γι' αυτό το σκοπό;

Αναπαραστατική ικανότητα - νοητικές κατασκευές

Εξερευνώντας πώς ένας άνθρωπος σχηματίζει τη δική του πραγματικότητα για την  "εξωτερική" πραγματικότητα ανατρέχουμε, αρχικά, στη βρεφική ηλικία.
Ήδη, μέχρι την ηλικία των δύο ετών, το βρέφος έχει αναπτύξει τη νοητική ικανότητα να αναπαριστά μέσα του ένα γεγονός, ένα πρόσωπο ή ένα αντικείμενο που έχει παρέλθει του οπτικού του πεδίου και να σχηματίζει απόψεις γι' αυτό. 

Η λειτουργία της νοητικής αναπαράστασης συνεχίζει να εξελίσσεται καθώς το άτομο αναπτύσσεται και τείνει να αναπαριστά την πραγματικότητα, κάνοντάς το με το δικό του προσωπικό τρόπο, τον υποκειμενικό. Κατασκευάζει δηλαδή, υποθέσεις, απόψεις, ερμηνείες, πεποιθήσεις, οι οποίες λειτουργούν ως οδηγός στα βήματά του σε όλη τη διάρκεια της ζωής του. 

Η διαδικασία λειτουργεί μέσα από ένα συνδυασμό στοιχείων προσωπικότητας, αλληλεπιδράσεων με το κοινωνικό περιβάλλον, στενό και ευρύτερο, αλλά και εκάστοτε περιστάσεων μέσα στις οποίες θα βρεθεί το άτομο. 
Μάλιστα, γίνεται τόσο ανεπαίσθητα, φυσικά και αυτόματα που συχνά δεν παρεμβάλλεται η συνείδηση του ατόμου.
Ωστόσο, αποτελούν επιλογές που καθορίζουν τη στάση του. 

Συνεπώς, η υποκειμενικότητα, ως φυσικό επακόλουθο, θα προκαλεί και μεροληπτικότητα, αποκλίνοντας σε μικρό ή μεγαλύτερο βαθμό από την πραγματικότητα. 
Έτσι, αιτιολογούνται οι περιπτώσεις ανθρώπων που αντιλαμβάνονται το ίδιο γεγονός με διαφορετικούς τρόπους. 


Πρώιμες επιρροές

Τα ερεθίσματα που λαμβάνει το παιδί από τον/την τροφό του κατά τη βρεφική ηλικία, φαίνεται να παίζουν τον πρώτο καθοριστικό ρόλο για την εικόνα που θα δημιουργήσει για τον εαυτό του και τους ανθρώπους γύρω του. 
Αν νιώθει ασφαλές και φροντισμένο, η εικόνα θα είναι θετική, κάτι που ισχύει και σε όλη τη διάρκεια της παιδικής ηλικίας. 
Οι θετικές και ισχυρές σχέσεις μεταξύ γονιών και παιδιών θα λειτουργήσουν ως πρότυπο για τη διαμόρφωση σχέσεων με τους άλλους. 

Αντίθετα, αν δεν μπορεί να νιώσει την οικογενειακή του βάση ασφαλή, θα αναπαριστά μέσα του τον κόσμο ως εχθρικό και τον εαυτό του ως ανεπιθύμητο, κάτι που συμβαίνει κυρίως, σε περιπτώσεις κακοποίησης ή όταν οι ανάγκες του παραμελούνται.

Στρεβλή αναπαράσταση όμως δημιουργείται και στις περιπτώσεις όπου οι ανάγκες υπερκαλύπτονται ή υπάρχει υπερπροστατευτισμός. Εδώ, οι γονείς αποφασίζουν για τα ζητήματα του βρέφους/παιδιού, χωρίς να υπολογίζουν το βίωμα του ίδιου. 
Παραδείγματα:
  • Αδυνατώντας να διαφοροποιήσουν την αντίδραση ενός μωρού που είναι κουρασμένο, το ταΐζουν για να ηρεμήσει. 
  • Θέλοντας να το προστατεύσουν να μη βιώσει ματαίωση, όπως όταν χαλάει ένα παιχνίδι του και κλαίει, σπεύδουν για άμεση ανακούφιση με αντικατάσταση.
  • Με σκοπό να αποφύγει τη δυσαρέσκεια του μεγαλύτερου παιδιού,  η μητέρα μιλά μειωτικά για το αδελφάκι του. 

Επίσης, το πώς εκφράζονται τα συναισθήματα, τόσο από την πλευρά της μητέρας, όσο και από την πλευρά του βρέφους, φαίνεται να παίζει ιδιαίτερα σημαντικό ρόλο, ασκώντας επιρροή εκατέρωθεν καθορίζοντας, ως ένα βαθμό, τη συγκινησιακή λειτουργία, τα κίνητρα και τη συμπεριφορά και των δύο πλευρών. 
Μια ποιότητα που υποδηλώνει την βαθιά ανάγκη του ανθρώπου για επικοινωνία και αμοιβαιότητα στις σχέσεις. 


Ο εγωκεντρισμός εγγενές στοιχείο

Κατά τη διάρκεια της προσχολικής ηλικίας διαφαίνεται έντονα κι ένα άλλο χαρακτηριστικό του παιδιού. 
Ο εγωκεντρισμός, ο περιορισμός, δηλαδή, να κατανοήσει ότι οι άλλοι άνθρωποι αναπαριστούν με το δικό τους τρόπο τον κόσμο και αντιλαμβάνονται τις καταστάσεις διαφορετικά από τον ίδιο. 
Βέβαια, είναι αυτή η έμφαση που το βοηθά να αναπτύξει την έννοια του 'εγώ' φυσιολογικά και να σταθεί ως ξεχωριστό άτομο που κερδίζει σταδιακά την αυτονομία του. Από την άλλη, ο εγωκεντρισμός δεν παύει να αποτελεί ένα είδος 'νοητικού ελλείμματος' ή διαστρέβλωσης της σκέψης. 

Παρόμοια εξελίσσεται το φαινόμενο κατά την εφηβική ηλικία. 
Ο έφηβος μαθαίνει την ανεξαρτησία, αναπαριστώντας την πραγματικότητα, κυρίως, εστιασμένος στον εαυτό του. 
Με αποτέλεσμα να θεωρεί συχνά ότι όλοι εκείνον παρατηρούν και η συμπεριφορά του αποτελεί το κέντρο της προσοχής των άλλων. Διαμορφώνει για τον εαυτό του, δίχως να το αντιλαμβάνεται, μια υπερδιογκωμένη εικόνα, πιστεύοντας πως κατέχει μοναδικά χαρίσματα, ότι είναι δυνατός και άτρωτος, ενώ τα άσχημα συμβαίνουν στους άλλους, όχι σε εκείνον. Ιδιαίτερα το τελευταίο τον καθιστά, σύμφωνα με στατιστικές, επιρρεπή σε σοβαρά ατυχήματα. 
Αντίστροφα, αν του συμβεί μια άσχημη εμπειρία, φέρεται σαν να έχει την αποκλειστικότητα της και κανείς δεν είναι σε θέση να τον κατανοήσει. 

Μελέτες δείχνουν πως υπάρχουν και ενήλικες που δεν μπόρεσαν να προχωρήσουν σε ένα πιο ώριμο νοητικό και συναισθηματικό στάδιο, εκείνο της αντίληψης ότι ο άλλος δεν σκέφτεται πάντα όπως ο ίδιος. Αντιλαμβανόμενοι τα πράγματα εκ των έσω μόνο λειτουργούν ως μύωπες στις σχέσεις, αδυνατώντας να δουν την ύπαρξη διαφόρων αιτιών που ενδεχομένως συμβάλλουν στην διαφοροποίηση του άλλου. Έτσι δυσκολεύονται να κατανοούν, να αποδέχονται και να υπολογίζουν τον άλλον. 


Χτίζοντας θετικούς συναισθηματικούς δεσμούς

Η φύση των σχέσεων που δημιουργεί ο άνθρωπος, από την αρχή ως το τέλος της ζωής του, φαίνεται να υποδηλώνουν την ανάγκη για ένα θετικό συναισθηματικό δεσμό. Στοιχεία που συνθέτουν ένα τέτοιο δεσμό είναι η ευαισθησία στις ανάγκες και τις επιθυμίες του άλλου, η επίγνωση της συναισθηματικής κατάστασης του άλλου, η ανταπόκριση, η θέρμη, η επικοινωνία και ο συγχρονισμός των δύο μερών της σχέσης. 

Ακόμα κι εκείνος που δεν έτυχε της καλύτερης βρεφικής, παιδικής ή εφηβικής μεταχείρισης από το οικογενειακό περιβάλλον, διαθέτει μια συνεχή δυναμική μέσα του, αν το επιθυμεί και αν το πιστεύει, να δημιουργεί τις συνθήκες εκείνες, τόσο εσωτερικά, όσο και στο περιβάλλον του, ώστε να χτίζει θετικούς συναισθηματικούς δεσμούς. 


Απλοποίηση και εύκολες λύσεις

Από την άλλη, υπάρχουν προσεγγίσεις που δίνουν έμφαση στην απομάκρυνση ή την αδιαφορία, αν ο άλλος σε στεναχωρεί ή δεν σε αποδέχεται όπως είσαι και τα παρόμοια. 
Προβάλουν τη συναισθηματική θέση του αξίζεις το καλύτερο και αδικείσαι, οι άλλοι σου το στερούν. Προτείνονται οδηγίες, κάτι σαν fast-food ψυχοθεραπεία, "με τους εξής τρόπους θα βρεις την ευτυχία", "εφάρμοσε τους τάδε κανόνες και θα βρεις τη λύση σε αυτό το πρόβλημα" ή "σκέψου εσύ θετικά και το σύμπαν θα συνωμοτήσει υπέρ σου".

Αν και μπορεί να περιλαμβάνουν σχόλια που ακούγονται ή και είναι πράγματι εύστοχα, τείνουν να τυποποιούν και να απλοποιούν σύνθετα θέματα για χάρη εύκολων λύσεων. 
Δύσκολα ωστόσο, οι άνθρωποι τα βρίσκουν πάντα με τον εαυτό τους ή προσφέρουν απλόχερα αποδοχή και ικανοποίηση στον άλλο, ώστε να αξιώνουν πίσω τέτοια συμπεριφορά. 

Αλλά και ποια ουσιαστική σχέση μπορεί να σταθεί χωρίς τη διαπραγμάτευση, ποιος εαυτός μπορεί να κατακτήσει την αυτογνωσία χωρίς τον άλλο μαζί ή και απέναντι κάποιες φορές;
Δεν χρειάζεται όμως ιδιαίτερη προσπάθεια στην επιφανειακή προσέγγιση των σχέσεων, την εξαγωγή συμπερασμάτων με συνοπτικές διαδικασίες, την εύκολη απόρριψη, την εσωτερίκευση, την απομόνωση, στοιχεία που μακροπρόθεσμα διαβρώνουν τη σχέση τόσο με τον εαυτό, όσο και με τους άλλους. 

Εκτός, αν ασυνείδητα επιθυμούμε τον άλλο ως μια/έναν υπέροχη/ο τροφό που καλύπτει τις ανάγκες μας και μοσχοπλένει την ψυχή μας από όλες τις ανησυχίες, τότε, μάλλον η απογοήτευση θα είναι διαρκής.

Κοιτώντας στον καθρέφτη

Μια καλή ευκαιρία δίνεται στην ομαδική ψυχοθεραπεία, όπου ο καθένας λειτουργεί ως ο καθρέφτης του άλλου. 
Η υποκειμενικότητα του καθρέφτη δεν μειώνει την αξία της λειτουργίας του. Προσφέρει περισσότερες ευκαιρίες να δει ένα μέλος τον εαυτό του, όπως τον βλέπουν τα άλλα μέλη. 
Η αλληλεπίδραση σημαίνει και ανταλλαγή πολύτιμων πληροφοριών.

Το να φτάσει κάποιος να βλέπει τον εαυτό του όχι μόνο όπως εκείνος νομίζει, αλλά και μέσα από τα μάτια παρατηρητών (που είναι κι εκείνοι έτοιμοι να ακούσουν την οπτική του άλλου) αποτελεί σκαλοπάτι ανόδου. 
Το να υπολογίζει την άποψη των άλλων, χωρίς να νιώθει ότι απειλείται από αυτόν που διαφοροποιείται απο τον ίδιο, αποτελεί ένα πλεονέκτημα, που χτίζει παράλληλα, την ενσυναίσθηση και την αυτοεκτίμηση.
Οι εκφρασμένες σκέψεις, οπτικές και συναισθήματα τρέφουν τα μέλη, αλλά συγχρόνως, τα βοηθούν να βρίσκουν και να βάζουν το όριό τους. 

Τέτα Ηλιοπούλου


Μέρος του αρχικού άρθρου δημοσιεύθηκε στη τοπική εφημερίδα "Έκφραση" 16/11/2017
http://www.ekfrasi.net/full_product.php?prod_id=16593


Πηγές

-  Ainsworth, M. D. S. (1973). The development of infant-mother attachment. In B. M. Caldwell & H. N. Ricciuti (Eds), Review of child development research (Vol. 3). Chicago: University of Chicago Press.
- Ainsworth, M. D. S. (1993). Attachment as related to mother-infant interaction. Advances in infancy Research, 8, 1-50.
- Ainsworth, M. D. S., Blehar, M. C., Waters, E., & Wall, S. (1978). Patterns of attachment: A psychological stydy of the strange situation. Hillsdale, NJ: Erlbaum.
- Belsky, J., Rovine, M., & Taylor, D. G. (1984). The Pennsylvania infant and family development project, III: The origins of individual differences in infant-mother attachment: Maternal and infant contributions. Child development, 55, 718-728.
- Feldman, R. S. (2009). Εξελικτική Ψυχολογία: Δια βίου Ανάπτυξη, Τόμος 1. Μετάφραση: Ζωή Αντωνοπούλου, επιμέλεια: Ηλίας Μπεζεβέγκης, 1η έκδοση. Αθήνα: Gutenberg – Γιώργος & Κώστας Δαρδανός. 
-  Gopnik, A., Meltzoff, A., & Kuhl, P. (1999). The scientist in the crib: What early learning tells us about the mind. New York: Harper Collins.
- Gilovich, T., Kruger, J., & Savitsky, K. (1999). Everyday egocentrism and everyday interpersonal problems. In R. M. Kowalski & M. R. Leary (eds), The social psychology of emotional and behavioral problems: Interfaces of social and clinical psychology (pp. 69-95). Washington, DC: American Psychological Association.
-  Greene, K., Krcmar, M., Walters, L. H., Rubin, D. L., & Hale, J. L. (2000). 
Targeting adolescent risk-taking behaviors: The contribution of egocentrism and sensation-seeking. Journal of Adolescence, 23, 439-461.
-  Piaget, J. (1954). The construction of reality in the child. (Margaret Cook, Trans.). New York: Basic Books.
- Piaget, J. & Inhelder, B. (1958). The growth of logical thinking from childhood to adolescence. (A. Parsons & S. Seagrin, Trans.) New York: Basic Books.
- Reyna, V. F. & Farley, F. (2006). Risk and rationality in adolescent decision making. Psychological Science in the Public Interest, 7, 1-44.
-  Royzman, E. B., Cassidy, K. W., & Baron, J. (2003). I know, you know: Epistemic egocentrism in children and adults. Review of General Psychology, 7, 38-65.
- Trevarthen, C. (1977) Descriptive analyses of infant communicative behaviour. In Schaffer, H.R. (ed) Studies in Mother-infant interaction, London, Academic Press. 
- Trevarthen, C. (1980) The foundations of intersubjectivity: development of interpersonal and cooperative understanding. In Olson, D. (ed) The Social Foundations of Language: Essays in Honour of J.S. Bruner, New York, W.W. Norton. 
- Trevarthen, C. (1992) The function of emotions in early infant communication and development. In Nadel, J & Camioni, L. (eds) New Perspectives in Early Communicative Development. London, Routledge.  
- Vartanian, L. R. (2000) Revisiting the imaginary audience and personal fable constructs of adolescent egocentrism: A conceptual review. Adolescence, 35, 639-646.